De Heineken Ontvoering: censuurverbod en vrijheid filmmakers om feiten te vermengen met fictie

Bespreking van het vonnis De Heineken Ontvoering Voorzieningenrechter Rechtbank Amsterdam 21 oktober 2011, LJN BT8893 Op 28 oktober 2011 kwam het vonnis in het geding tussen Holleeder en IDTV over de door IDTV geproduceerde film ’de Heineken Ontvoering’. In het kop-staart vonnis van 21 oktober 2011 wees de rechter eerder al alle vorderingen van Holleeder af. De motivering liet echter nog een week op zich wachten. De Heineken Ontvoering draait inmiddels in de bioscopen. De film volgt in grote lijnen de feiten van de ontvoering uit 1983 van Alfred Heineken en zijn chauffeur Ab Doderer maar omvat ook veel fictieve elementen, waaronder fictieve karakters en fictieve verhaallijnen. Een van de fictieve elementen is het karakter Rem Hubrechts. Rem bestaat uit een mengsel van elementen die puur fictief zijn en elementen die geïnspireerd zijn op Holleeder en op één van de andere ontvoerders. Holleeder herkende zich in de film en eiste in een kort geding dat alle scenes met Rem uit de film zouden worden gesneden. Hij stelde dat hij werd beschuldigd van daden die hij in werkelijkheid nooit heeft begaan. Deze beschuldigingen zouden zijn reputatie schaden en hem in zijn persoonlijke levenssfeer aantasten (art. 8 EVRM). Ook voerde Holleeder aan dat Rem een portret van hem zou zijn. Rem zou een look-a-like van Holleeder zijn in zijn jonge jaren. Het gebruik van zijn portret in een film zoals deze levert volgens Holleeder een redelijk belang op om zich te kunnen verzetten tegen de film. Holleeder vorderde daarnaast voorinzage in de film, die hij tijdens het kort geding nog niet had gezien.

Artistieke vrijheid

De volgende passage uit het vonnis over artistieke vrijheid is voor filmmakers en andere creatieven met name van belang (r.o. 4.16): “Het staat de maker van een filmwerk over een historische gebeurtenis in beginsel vrij om aan zijn weergave van die gebeurtenis nieuwe, fictieve, elementen toe te voegen. Ook staat het hem vrij om gebruik te maken van acteurs die een zekere overeenstemming vertonen met daadwerkelijk bij de verfilmde historische gebeurtenis betrokken personen. Een en ander valt onder de vrijheid van artistieke expressie. Deze vrijheid wordt echter begrensd door het belang dat een bij de verfilmde historische gebeurtenis betrokken persoon erbij kan hebben om niet met die fictieve elementen in verband te worden gebracht. Voorshands wordt niet aannemelijk geacht dat deze grens in dit geval is overschreden.” Dit is zeker het geval wanneer het gaat om een gebeurtenis die de samenleving ernstig heeft geschokt. Het maken van een film over een dergelijk nieuwsfeit is een door art 10 EVRM beschermd belang. De betrokkenheid van Holleeder bij de ontvoering staat vast. Het is dus niet te voorkomen dat iedere verfilming van de ontvoering tot gevolg heeft dat er een bepaald verband wordt gelegd met de persoon van Holleeder. Dat maakt een dergelijke verfilming niet onrechtmatig.

Portretrecht van Holleeder

In het vonnis wordt ook ingegaan op de ‘look-a-like’ claim van Holleder, gebaseerd op het portretrecht. De rechter is het met IDTV eens dat het portret van een acteur die lijkt op de persoon die hij speelt, geen portret is van die persoon, omdat het publiek de acteur niet zal verwarren voor de persoon die hij verbeeldt. Dus geen portret, en dus geen portretrechtclaim. (r.o. 4.24) “Het op de website afgebeelde portret kan niet worden beschouwd als een portret van Holleeder. Weliswaar is er sprake van een behoorlijke mate van overeenstemming tussen de afbeelding op de website en de in het geding gebrachte foto (genomen omstreeks 1983) van Holleeder, maar bij het beoordelen van de vraag of er sprake is van een afbeelding van een persoon dient mede acht geslagen te worden op de context van de publicatie. Het is niet ongebruikelijke dat bij een verfilming van historische gebeurtenissen de acteurs worden gemodelleerd naar de persoon wiens rol zij moeten uitbeelden. Het publiek mag hiermee bekend worden verondersteld en zal een bij een filmaankondiging geplaatste afbeelding van een acteur gewoonlijk dan ook niet aanzien voor een afbeelding van zijn in de werkelijkheid voorkomende pendant (hetgeen bij een verfilming van verder in het verleden liggende gebeurtenissen temeer onwaarschijnlijk is).”

Censuurverbod

Ten slotte is er nog een laatste belangrijke overweging. Namelijk, de overweging over het verzoek van Holleeder van voorafgaande inzage. De rechter meent dat uit vaste rechtspraak van het EHRM is af te leiden dat de toetsing van de eventuele onrechtmatigheid van een publicatie pas plaatsvindt nádat de betreffende publicatie ter kennis van het publiek is gebracht. De voorafgaande inzage van Holleeder in de film zou in strijd zijn met het censuurverbod. Ook Holleeder moet wachten totdat de film aan het publiek wordt getoond. Een mooie uitspraak voor filmmakers en andere creatieven. IDTV werd in deze zaak bijgestaan door Jens van den Brink.