PFAS: risico’s en ontwikkelingen

Het afgelopen jaar was er in Nederland veel aandacht voor PFAS. Niet alleen in de media, maar ook op het juridisch vlak deden zich verschillende ontwikkelingen voor, waaronder meerdere aankondigingen van op handen zijnde (massa)claims. Onze verwachting is dat het daar niet bij zal blijven, maar dat het aantal procedures zich dit de komende jaren nog verder uit zal breiden. In de VS in het bijzonder lopen op dit vlak al jaren vele procedures, die met enige regelmaat uitmonden in miljoenen- of zelfs miljarden-schikkingen. Niet voor niets wordt PFAS ook wel ‘het nieuwe asbest’ genoemd. Hoog tijd dus om eens wat langer bij dit onderwerp stil te staan.

PFAS staat voor poly- en perfluoralkylstoffen en is een verzamelnaam voor een groep chemische stoffen. Deze stoffen hebben met elkaar gemeen dat ze in ieder geval koolstof en fluor bevatten en deze verbinding wordt ook wel een van de sterkste verbindingen in de organische chemie genoemd. Het nadeel van deze sterke verbinding is dat PFAS giftig zijn voor mens en milieu en amper afbreken. Hierdoor worden ze ook wel de forever chemicals genoemd.

Hoewel de stoffen in eerste instantie op de markt kwamen in de vorm van antiaanbakpannen en blusschuim, is het tegenwoordig lastig om producten te vinden waar PFAS niet in verwerkt zijn. Telefoons, matrassen, bakpapier, pizzadozen, make-up, pacemakers, bestrijdingsmiddelen, brandblussers, meubels, vlees en vis, kleding, en zelfs in kraanwater; je ontkomt er niet aan. Producenten weten al sinds de jaren zestig dat PFAS gevaarlijk kunnen zijn, maar lieten de buitenwereld decennialang onwetend over de risico’s.

Het grootste deel van onze PFAS-inname komt door voeding. Fabrieken stoten verreweg de meeste PFAS uit, zowel door de lucht als via afvalwater, en op deze manier komen de stoffen weer in ons voedsel en water terecht. In 2021 werd Nederland zelfs uitgeroepen tot Europese koploper waar het gaat om de hoogste besmetting van PFAS-pesticiden van binnenlands geteelde groenten en fruit.

PFAS wordt geassocieerd met wijduiteenlopende gezondheidsrisico’s, zoals een negatief effect op het immuunsysteem, de voortplanting en de ontwikkeling van het ongeboren kind, het cholesterol niveau in het bloed en de lever tot het veroorzaken van nier- en teelbalkanker. Met name van PFOA en PFOS zijn schadelijke effecten bekend. Voor andere soorten PFAS, zoals de meer recente ‘GenX-stoffen’ zijn de effecten nog niet helemaal uitgekristalliseerd, hoewel ook hierover zorgen bestaan.

In en rondom Nederland spelen drie PFAS-producenten een grote rol. Chemours in Dordrecht, 3M in Zwijndrecht en Lanxess in Leverkusen. De PFAS die zij uitstoten komt via de Schelde en de Rijn Nederland binnen. Zo raadt het RIVM het af om vis uit de Westerschelde te eten omdat die extreem veel PFAS bevat. Hetzelfde advies geldt voor het eten van groenten uit eigen tuin voor omwonenden van Chemours.

Op dit moment lopen er verschillende procedures tegen Chemours, gestart door burgers, waterbedrijven en omliggende gemeenten. Afgelopen jaar bracht het televisieprogramma Zembla aan het licht dat het voormalig moederbedrijf van Chemours, DuPont, bewust veel informatie heeft achtergehouden. Het bedrijf schreef in het jaarverslag van 2022 nog dat de mogelijkheid van een verlies door een aansprakelijkheidsclaim ‘ver weg is’. Op 27 september 2023 oordeelde de Rechtbank Rotterdam echter dat Chemours aansprakelijk is voor de schade die vier gemeenten hebben geleden door de vervuiling met PFOA in de omgeving (lees het vonnis hier).

Daarnaast staat ook het Belgische 3M in de aandacht. De Nederlandse Staat heeft in mei 2023 een civiele aansprakelijkheidsclaim aangekondigd in verband met de vervuiling van de Westerschelde, nadat de Belgische overheid eerder een schikking met 3M bereikte voor een bedrag van 571 miljoen euro, en in november 2023 kondigden drie belangenverenigingen voor beroepsvissers een claim aan voor de inkomsten die zij mislopen door het visverbod in de Westerschelde.

Last but not least werd afgelopen maand een massaclaim tegen de Nederlandse Staat aangekondigd vanwege de (te) hoge PFAS-waardes in de grond. Inzet van de procedure is dat de Staat zowel bij de uitstoot en bij de verspreiding van PFAS, als bij toezicht en handhaving sneller ingrijpt.

Naast de lopende en aangekondigde procedures over PFAS-uitstoot is er ook nieuwe regelgeving op komst. In januari 2023 presenteerde Nederland samen met Duitsland, Denemarken, Zweden en Noorwegen een voorstel voor een Europees verbod op de productie, het gebruik, de verkoop en de import van zo’n 10.000 PFAS. Bedrijven krijgen in dit voorstel anderhalf jaar de tijd om alle PFAS van de markt te halen en om alternatieven voor deze chemische stoffen te ontwikkelen. Producenten kunnen gevallen voordragen waar een uitzondering op moet worden gemaakt. Dit kan zijn wanneer er sprake is van een essentiële toepassing, denk bijvoorbeeld aan een pacemaker, waarbij een alternatief niet voorhanden is. De overgangstermijn voor zo’n product wordt dan aanzienlijk verlengd tot twaalf jaar.

Verschillende belangenverenigingen van bijvoorbeeld de chipindustrie, de chemische industrie en de waterstofindustrie maken zich zorgen om het voorstel. De voorgestelde regelgeving zou overhaast zijn en zou onvoldoende toegespitst zijn op individuele stoffen. Ook wordt gesteld dat er voor elektrische auto’s en chips nog weinig alternatieve stoffen zijn die even goed werken. Indien dit verbod er te snel zou komen zou de energietransitie in gevaar kunnen komen, betogen de verschillende belangenverenigingen. Hierbij wordt ook gewezen op het belang van PFAS voor de productie van zonnepanelen, omdat PFAS zou worden gebruikt voor de bescherming van zonnepanelen tegen uv-straling, wind, stof en vocht.

Naar verwachting zal de Europese Commissie in 2025 een definitief voorstel voorleggen voor besluitvorming door de lidstaten. In de VS werd afgelopen maand al strengere regelgeving aangenomen, met een flinke verlaging van het toegestane PFAS-niveau in drinkwater en het aanmerken van PFOA en PFOS als ‘gevaarlijke stoffen’, hetgeen betekent dat elke uitstoot van deze stoffen binnen 24 uur aan de Amerikaanse ‘Environmental Protection Agency’ gerapporteerd dient te worden.

Het is dan ook duidelijk dat de noodzaak er is om op zoek te gaan naar veilige en duurzame alternatieven. Veel producenten wachten niet op een mogelijk verbod, maar zijn al jaren bezig met deze zoektocht. Voorbeelden van producten waarbij er een veilig en duurzaam alternatief is gevonden, zijn blusschuim, antiaanbakpannen en tapijten. Ook kledingmerken zoals Fjällräven en Patagonia zijn druk bezig met hun waterafstotende collecties PFAS-vrij te maken. Daarnaast wordt door verschillende Universiteiten onderzoek gedaan naar duurzame manieren om PFAS-vervuiling op te ruimen. Dit laatste is hard nodig, zeker nu producenten in steeds meer gevallen gehouden worden PFAS op te ruimen.

Het is duidelijk dat PFAS op dit moment flink in de aandacht staat. Tegen de Nederlandse Staat en grote producenten als Chemours en 3M zijn al meerdere procedures gaande of aangekondigd. Aangezien PFAS in ontzettend veel producten voorkomt en vrijwel iedereen ermee in aanraking komt, verwachten wij dat het niet bij deze partijen zal blijven. In het buitenland zien wij bijvoorbeeld dat ook werknemers die met PFAS in aanraking zijn gekomen door brandblussers of omwonenden van luchthavens waar veel met PFAS-houdende materialen gewerkt wordt, procedures starten. Ook werkgevers lopen dus risico om aangesproken te worden. Dat vergroot uiteraard de impact op bedrijven en verzekeraars aanzienlijk. Daarbij is het leed in veel gevallen al geleden. De schade kan potentieel aanzienlijk zijn omdat die niet beperkt hoeft te blijven tot letselschade, maar ook kan bestaan uit vermogensschade zoals verminderde grondwaarde. Het is dus een onderwerp waarmee veel bedrijven en verzekeraars de komende jaren te maken kunnen krijgen.

Geschreven door Noor Wasmus, Henriette Verdam en Michael Bacon.