Onderscheid tussen primaire dekkingsomschrijving en preventieve garantieclausule van tafel?
Hoge Raad 16 februari 2024, ECLI:NL:HR:2024:258
Bij de beantwoording van de vraag of een beroep door een verzekeraar op een polisvoorwaarde in de gegeven omstandigheden naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is, hoeft de polisvoorwaarde niet meer eerst te worden gekwalificeerd als ofwel een primaire dekkingsomschrijving ofwel een preventieve garantieclausule. Dat heeft de Hoge Raad recent geoordeeld in zijn arrest van 16 februari 2024. In plaats daarvan dient steeds aan de hand van gezichtspunten te worden beoordeeld of een bepaling met een beroep op de redelijkheid en billijkheid terzijde kan worden geschoven.
Wat gold vóór het arrest van 16 februari 2024?
Het tot voor kort geldende onderscheid tussen de preventieve garantieclausule en de primaire dekkingsomschrijving is afkomstig uit de arresten B./Aegon (2000) en Valschermzweeftoestel (2006).
In het B./Aegon-arrest oordeelde de Hoge Raad dat clausules waarin dekking afhankelijk is gemaakt van de naleving van bepaalde aan de verzekerde opgelegde (risicobeperkende) verplichtingen, niet zonder meer door verzekeraars konden worden ingeroepen. Indien er bijvoorbeeld (zoals in het voorliggende geval) onvoldoende causaal verband bestond tussen het niet-naleven van de in de clausule genoemde verplichting en het ontstaan van een schade, kon het, aldus de Hoge Raad, naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid (art. 6:248 BW) onaanvaardbaar zijn als een verzekeraar desondanks dekking weigerde. De clausules waarop deze rechtsregel zag, werden aangeduid als preventieve garantieclausules.
Tegenover preventieve garantieclausules stonden de primaire dekkingsomschrijvingen. Dit waren, aldus de Hoge Raad in het Valschermzweeftoestel-arrest, clausules waarin de verzekeraar de grenzen had omschreven waarbinnen hij bereid was geweest dekking te verlenen (hetgeen hem vrijstond). Een beroep op dit soort clausules zou niet met succes kunnen worden afgeweerd met het argument dat de redenen waarom de verzekeraar dit soort evenementen niet wil verzekeren zich in het concrete geval niet voor hadden gedaan (het causaal verband-argument).
Welke polisvoorwaarden kwalificeerden als primaire dekkingsomschrijving en welke als preventieve garantieclausule werd door de Hoge Raad niet nader toegelicht. In de praktijk werd aangenomen dat de kwalificatie met name afhankelijk was van de bewoordingen van een clausule. Stond er bijvoorbeeld ‘gedekt is’ of ‘uitgesloten is’, dan zou sprake zijn van een primaire dekkingsomschrijving. Als er bijvoorbeeld stond ‘De verzekerde is verplicht […], bij niet-nakoming hiervan vervalt recht op uitkering’, dan zou het om een preventieve garantieclausule gaan. Bij een aantal clausules was het onderscheid echter niet zo gemakkelijk vast te stellen.
Het gevolg daarvan was dat jarenlang onduidelijkheid en dus discussie bestond over de vraag of een polisvoorwaarde als preventieve garantieclausule of als primaire dekkingsomschrijving moest worden gekwalificeerd. Het antwoord op die vraag was van cruciaal belang omdat het bij de preventieve garantieclausule wel mogelijk was voor een verzekerde om zich te beroepen op de beperkende werking van de redelijkheid en billijkheid vanwege het ontbreken van een causaal verband tussen een niet-nageleefde verplichting en het ontstaan van de schade, en bij de primaire dekkingsomschrijving niet. Bij een primaire dekkingsomschrijving was een beroep op de beperkende werking van redelijkheid en billijkheid op andere gronden overigens niet onmogelijk, maar wel zeer uitzonderlijk (zie bijvoorbeeld het Herbouwwaarde-, Bosetan-, en Ziektebeeld-arrest).
Wat geldt vanaf het arrest van 16 februari 2024?
In zijn recente arrest erkent de Hoge Raad dat het gemaakte onderscheid niet altijd even gemakkelijk te hanteren is en ziet hij aanleiding het onderscheid in het vervolg niet meer op te maken. In plaats daarvan zal, bij de beoordeling of een beroep op een polisvoorwaarde naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is, steeds weer aan de hand van gezichtspunten bekeken moeten worden of een dergelijk beroep kan slagen. De Hoge Raad noemt in dat kader de volgende drie gezichtspunten:
- in hoeverre het beding het te verzekeren risico in algemene zin begrenst, bijvoorbeeld in temporele of geografische zin of door middel van een dekkingslimiet;
- in hoeverre het beding ertoe strekt dat de verzekerde maatregelen treft om de kans op schade te verkleinen of, indien schade optreedt, de omvang daarvan te beperken;
- in hoeverre het beding ziet op andere belangen dan het verkleinen van de kans op door de verzekerde te lijden schade of van de omvang daarvan, zoals het voorkomen van bewijsproblemen of debat ten aanzien van de vraag in hoeverre het hiervoor bedoelde verband ontbreekt
Het eerste gezichtspunt lijkt sterk verweven te zijn met de clausules die voorheen onder de noemer ‘primaire dekkingsomschrijving’ vielen, waarbij een beroep op de beperkende werking van de redelijkheid en billijkheid slechts in zeer uitzonderlijke omstandigheden mogelijk was. Het tweede gezichtspunt lijkt daarentegen juist meer te zien op clausules die onder het ‘oude’ systeem als ‘preventieve garantieclausule’ zou worden aangeduid, waarbij een beroep op de beperkende werking van de redelijkheid en billijkheid in ieder geval mogelijk was bij het ontbreken van causaal verband tussen de niet-naleving en het ontstaan van de schade. Zal een beoordeling van de gezichtspunten onder het ‘nieuwe’ systeem’, gelet op de gelijkenis, tot dezelfde gevolgen leiden?
Vooralsnog lijkt het erop dat de Hoge Raad een systeem voor ogen heeft waarbij, bij de beantwoording van de vraag of een beroep door een verzekeraar op een polisvoorwaarde naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar kan zijn, de gezichtspunten in samenhang moeten worden bezien en dat andere factoren – zoals bekendheid met de bedoeling van de verzekeraar en het willens en wetens niet-naleven van bepaalde polisvoorwaarden – ook dienen te worden meegewogen. De tijd zal leren hoe het ‘nieuwe’ systeem in de praktijk zal uitpakken.
